مدرسه ملا عبدالله شوشتری
مدرسه ملا عبداللّه شوشتری در طرف شرقی قیصریه، واقع در میدان امام خمینی (نقش جهان) مقابل بازار قنادها، در ابتدای بازار بزرگ شهر اصفهان در زیر چهارسویی واقع شده است. این مدرسه از جمله نهادهای آموزشی مطرح و مهم زمان صفویه بوده که در زمان شاه عباس اوّل ساخته شده است.
شرح حال ملا عبداللّه شوشتری
به طوری که مرحوم افندی در ریاض‌العلماء نقل کرده، این ملاّ عبداللّه غیر از ملاّ عبداللّه شوشتری منقول در بخارا است. در تذکره‌ها و تواریخ مربوط به عصر صفوی و زمان شاه عباس اوّل، آن که در بخارا به شهادت رسیده است را مولانا عبداللّه ذکر کرده اند، و اما مدرس این نهاد آموزشی عزالدّین عبداللّه بن حسین شوشتری (م ۱۰۲۱ هـ.ق.) است که از جمله دانشمندان مشهور و عالمان برجسته روزگار خود بوده و در معقول و منقول استاد و در اصول و فروع مجتهدی مسلم بوده‌است. در علم فقه نیز تحقیقاتی به کمال داشت و در فن حدیث بسیار دقیق و سرآمد بود. از نظر تقوا و زهد نیز او را کم نظیر توصیف کرده‌اند.
تولد او در شوشتر بوده و پس از آن راهی نجف اشرف شده است و از اساتیدی مانند احمد بن محمّد، معروف به مقدس اردبیلی، استفاده‌ها برد. وی پس از سی سال سکونت در عتبات به اصفهان آمد، اما به علت رنجش خاطری که ابتدا از شاه عباس اول پیدا کرده بود، به خراسان رفت و در مشهد رضوی ساکن گردید. لیکن بعدها شاه در مقام استمالت و دلجویی از ملاّ عبدالله برآمد و در سال ۱۰۰۶ قمری با تجلیل فراوان وی را به اصفهان وارد نمود.
نتیجه ملاقات او با پادشاه صفوی آن بود که شاه بر اثر پیشنهاد وی موقوفات معروف به چهارده معصوم را دایر نموده و مدرسه‌ای را به نام او در اصفهان پایه گذاری کرده و تدریس آن را به عهده وی گذاشته است. بعد از ملاّ عبداللّه شوشتری تولیت این مدرسه به فرزند او یعنی «ملاّ حسن‌علی» واگذار شده است. در این مورد آمده است: «شاه عباس مدرسه را به این شرط وقف کرده است که تدریس آن تعلق به اولاد ملاّ عبداللّه شوشتری داشته باشد». با این حال در زمان صدارت خلیفه سلطان به مناسبتی از وی منتزع و به ملا محمدباقر سبزواری محول گردید و بعد از آن نیز تولیت آن در خاندان شیخ الاسلام سبزواری باقی بوده است و از ابتدای تأسیس تا به حال متعلق به طلاب جهت فراگیری دروس مربوط به شیعه امامیه بوده است.
مرحوم شوشتری به جز تدریس، در آنجا اقامه نماز هم می‌نموده است. تلاش های فراوان شوشتری در توسعه دانش های شیعی بخصوص فقه و اصول به نحوی بوده است که نوشته‌اند: در اوّل ورود او به اصفهان پنجاه طلبه علوم دینی در آن شهر نبوده است، ولی در حین وفات او بیش از هزار نفر از اَکابر و فضلا در اصفهان تعلیم یافته و مجتمع بوده‌اند.
وی در تربیت فقها و محدثین، گسترش و عمق بخشیدن به حوزه علمیه اصفهان نقشی اساسی داشته و مدت چهارده سال تدریس او در این حوزه، تربیت شاگردانی توانا و مبرز، مانند ملا محمدتقی مجلسی را باعث گردید. و مجلسی‌اول نیز مدتی پس از وی عهده‌دار تدریس و اقامه نماز در مدرسه ملا عبداللّه بوده است. ملاّ عبداللّه شوشتری مدتی نیز شیخ الاسلام اصفهان و مرجع رسیدگی به امور فقهی و قضایی شهر بوده است.
شاه عباس نیز در باب تحکیم موقعیت وی حکمی صادر نمود که در آن آمده است: «مقرر فرمودیم که ارباب مراتب و مناصب و حکام و کلانتران و کدخدایان امصار و قرایا توفیر و تمکین او نمایند و در اجرای اوامر شرعیه مطاوعت و متابعت او کنند و شکر و شکایت او را مؤثر و منتج شمارند».
شوشتری در باب فقه، حدیث و اصول دارای تألیفاتی بوده است که از جمله آنها می‌توان کتاب «التتهیم لشرح نورالدّین» که شرحی است بر «قواعد» علامه حلی در فقه را نام برد. این اثر در هفت جلد بوده است. از دیگر آثار او شرح «تهذیب» شیخ طوسی بوده است.
بنابر نوشته عالم آرای عباسی، ملا عبداللّه در شب «یک شنبه ۲۶ محرم‌الحرام ۱۰۲۱ هـ.ق.» در اصفهان وفات یافته است. وی را در مسجد جامع اصفهان با آب چاه غسل دادند و در همان جا میر محمدباقر داماد و سایر فضلا و علما و بالغ بر صد هزار نفر بر جنازه او نماز گزاردند. بعد از مدتی که پیکر او در امامزاده اسماعیل اصفهان قرار داشت جسدش را به کربلای حسینی انتقال دادند.
مدرسه ملا عبداللّه
«آندره گدا» باستانشناس فرانسوی از قول «شاردن»، مدرسه ملا عبداللّه را بزرگترین و غنی‌ترین مدرسه اصفهان در زمان صفویه دانسته است.
مدرسه مذکور دارای دو طبقه و مشتمل بر سی و دو حجره است که با پشت بغل‌های کاشیکاری معرق تزیین شده است. این نهاد آموزشی دارای صحن نسبتا وسیع و دارای کاشی کاری‌های زیبایی است. تا چندی پیش مادی (نهر) فدین از صحن آن می‌گذشته که بر صفا و طراوت مدرسه افزوده بود. مؤلف آثار ملی اصفهان، تاریخ قطعی بنای این مدرسه را ذکر ننموده است لکن بر اساس سنوات توقف ملا عبداللّه در اصفهان و سال وفات وی، زمان شروع بنا را سال ۱۰۰۷ هـ.ق. دانسته اما تاریخ اتمام آن را مشخص نکرده است.
قدیمی‌ترین تاریخی که در این مدرسه دیده می‌شود مربوط به دوران سلطنت شاه سلیمان صفوی (۱۰۷۷ ـ ۱۱۰۵ هـ.ق) و مورخ به سال ۱۰۸۸ هـ.ق، بر دیوار ضلع غربی ایوان جنوبی مدرسه است که لوحی از سنگ پارسی به طول ۳۵/۱ متر و به عرض ۲۰/۱ متر نصب شده است و مضمون آن حاکی از وقف نمودن سه باب دکان و دو بالاخانه به وسیله شخصی خیر به نام حاجی میرزا محمّد جهت تعمیرات سقاخانه متصل به مدرسه است. کتیبه این لوح به خط نستعلیق برجسته است.
همچنین در سال ۱۱۵۸ هـ.ق، یعنی زمان نادرشاه افشار (۱۱۴۸ـ۱۱۶۰ هـ.ق) و نیز در دوران سلطنت فتحعلی شاه قاجار (۱۲۱۱ـ۱۲۵۰ هـ.ق) تعمیراتی در این مدرسه صورت گرفت. به سال ۱۲۱۸ هـ.ق نیز تعمیراتی در این نهاد آموزشی صورت گرفته است. از آن جمله کتیبه سردر مدرسه می‌باشد که به وسیله حکمران آن زمان اصفهان، یعنی حاج محمدحسین خان صدر اصفهانی، انجام گرفته است و حکایت از تعمیر مدرسه و چهار سوی مجاور آن به فرمان او می‌نماید. این کتیبه که به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی می‌باشد مورخ به سال ۱۲۱۸ هـ.ق است.
ظاهرا پس از تعمیراتی که حاج محمدحسین خان صدر اصفهانی نموده است، هیچ‌گونه تعمیرات دیگری در این نهاد آموزشی صورت نگرفته تا این که مدرسه رو به ویرانی می‌رفته است. به طوری که مؤلف کتاب "آثار ملی اصفهان" می‌نویسد: «در قرن چهاردهم هـ.ق روز به روز بر خرابی آن (افزوده می‌شد) و اتاق ها نَم آورده بود و حتی به خاطر دارم که در دالان مدرسه قهوه‌خانه دایر شده و بعضی میرزاها در آنجا برای جماعات متفرقه کاغذ و نوشتجات دیگر می‌نوشتند» و در نتیجه بی‌اعتنایی به این بنای تاریخی، اغلب حجرات مخصوصا سقف اتاق های فوقانی خراب و طبقه تحتانی نمناک و غیرقابل سکونت شده بود و به طور کلی وضع اسف‌آور بنا، موجب تأثر هر بیننده‌ای را فراهم آورده بود. و بر اثر این موضوع برخی از بازاریان نیز از فرصت سود جستند و از حجره‌های آن به عنوان انبار کالاهای خود استفاده می‌کردند به گونه‌ای که به نوشته مؤلف کتاب نصف جهان؛ حجرات آن از اهل علم خالی و افراد متفرقه، آن را در اختیار داشتند.
سرانجام در سال ۱۳۴۴ شمسی با همت عده‌ای از افراد خیر و تلاش روحانیون و برخی مقامات فرهنگی اصفهان، تعمیرات و بازسازی اساسی در این مدرسه انجام گرفته که شامل مرمّت کلی حجره‌ها، کاشیکاری، نمای خارجی، سنگفرش حیاط، تعویض درها، ساختن یک کتابخانه و غیره شده است. از جمله وقفیات این مدرسه چند دکانی است که در بازار اصفهان واقع شده و در همان سنگ نوشته مورخ و مربوط به سال ۱۰۸۸ هـ.ق به این مطلب اشاره شده است.
در این نهاد آموزشی از ابتدای تأسیس تا به حال عده زیادی فضلا و دانشوران تحصیل کرده و یا در آن سکونت داشته‌اند. یکی از علما ساکن در این مدرسه ملا عبدالله تونی (م ۱۰۷۴ هـ.ق) بوده است. وی دارای تألیفاتی در فقه، اصول و نیز رساله‌ای در موضوع نماز جمعه می‌باشد.
هانری کربن محقق، اعتقاد دارد ملا محسن فیض کاشانی (م ۱۰۱۹هـ.ق) نیز در این مدرسه ساکن بوده است. به نوشته مؤلف «تاریخ اصفهان و ری» ضیاء کفْرانی، شاعر عهد صفوی نیز از جمله شاگردان مدرسه ملا عبداللّه بوده است.
این مدرسه در حال حاضر نیز یکی از مدارس علوم دینی اصفهان است و تحت پوشش حوزه علمیه این شهر قرار دارد.
پانویس
- ↑ ریاض العلماء، میرزا عبدالله افندی، ج۳، ص۱۹۵.
- ↑ همان.
- ↑ روضات الجنّات، محمدباقر خوانساری، ج۵، ص۴۵.
- ↑ ریاض العلماء، ج۱، ص۲۶۲.
- ↑ علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، علی دوانی، ص۸۳.
- ↑ آثار ملّی اصفهان، محمدرفیعی مهرآبادی، ج۶، ص۴۹.
- ↑ ریحانة الادب، محمدعلی مدرس تبریزی، ج۱، ص۳۳۵.
- ↑ حوزه‌های علمیه شیعه، حجت موحد ابطحی، ص ۳۷۲.
- ↑ آثار ملّی اصفهان، ص ۴۹۶.
- ↑ دین و سیاست در دوره صفوی، رسول جعفریان، ص ۴۱۵.
- ↑ ریحانة الادب، ج۱، ص۳۳۶.
- ↑ عالم آرای عباسی، اسکندر بیک ترکمان، ج۲، ص۸۶۰.
- ↑ در مورد شخصیت ملا عبداللّه شوشتری در کتاب «آموزش ها و نهادهای آموزشی اصفهان عهد صفوی»، اثر نگارنده، مقاله‌ای در صفحات ۱۸۱ تا ۱۸۴ و نیز در همان تألیف درباره مدرسه ملا عبداللّه مطالبی نگاشته شده است که امید می رود اثر مذکور در آینده با اضافات و الحاقات بیشتری طبع و منتشر گردد.
- ↑ آثار ایران، آندره گدا، ج۴، ص۳۰۲.
- ↑ آثار ملی اصفهان، ص۴۹۶.
- ↑ گنجینه آثار تاریخی اصفهان، لطف‌اللّه هنرفر، ص۴۷۲.
- ↑ آثار ملی اصفهان، ص۴۹۷.
- ↑ نشریه اوقاف اصفهان، ج۱، ص۶۱.
- ↑ نصف جهان تعریف الاصفهان، محمدمهدی ارباب، ص ۷۲.
- ↑ نشریه اوقاف، ج۱، ص۶۱.
- ↑ آموزش ها و نهادهای آموزشی اصفهان در عهد صفویه، محمدحسین ریاحی، صص ۱۱۸، ۱۱۹.
- ↑ تاریخ اصفهان و ری، میرزا حسن خان جابری انصاری، ص ۲۶۸.
منبع
محمدحسين رياحی، مدرسه ملا عبدالله شوشتری در اصفهان، فصلنامه حوزه اصفهان، شماره 1، بهار 1379، ص 145-149.